გასული საუკუნეებიდან მოყოლებული დღემდე საზოგადოებაში ყოველთვის აქტუალურ საკითხს წარმოადგენს ,,ადამიანი’’-მისი ქცევა,კოგნიცია,მოტივაცია,სოციალურ-ემოციური მდგომარეობა და ა.შ.საინტერესოარა განაპირობებს ადამიანთა ქცევას?როგორ ყალიბდება?რატომაა ზოგი ქცევა აგრესიულიშინაარსის მატარებელი და ზოგი ალტრუიზმით გაჯერებული?-ეს მცირე ჩამონათვალია იმ კითხვებისა, რომლებიც უკავშირდება ადამიანის ქცევას,მის თავისებურებებს და რომლებიც საკმაოდ მწვავედ დგას საზოგადოებაში.განსაკუთრებით კი მოზარდებში და მათ გარშემო მყოფ ადამიანებში.ბოლო პერიოდში აგრესიული შინაარსის ქცევების გამოვლენამ მოზარდთა პოპულაციაში მასშტაბური სახე მიიღო მთელ მსოფლიოში.მაგ.:ხორავას ქუჩის ტრაგედია-არასრულწლოვანთანატოლებს შორის მომხდარი დაპირისპირება,რომელიც ორი მოზარდის მკვლელობით დასრულდა(საქართველო.2017წ.).მკვლელობა საგანმანათლებლო დაწესებულებაში-18 წლის სკოლის მოსწავლე საკუთარ სკოლაში შეიარაღებული მიდის,ახორციელებს 106 გასროლას,რომლის შედეგედაც კლავს 8 მოსწავლეს და ბოლოს საკუთარ სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებს(ტუუსულა,ფინეთი.2007წ).ვიდეო თამაში ინტერნეტ სივრცეში-ვირტუალური სამყაროს მიღმა არსებული რეალური ადამიანის/ების მიერ გაცემული ინტრუქციები მოთამაშეებზე(მათ შორის ბავშვებზეც),რომლებიც თამაშის მაღალ ეტაპზე გასავლის შემთხვევაში ანხორციელებენ სახიფათო ქმედებებს,იღებენ თვითდაზიანებებს სხეულზე და თვითმკვლელობებით ასრულებენ სიცოცხლეს.ბულინგი,რომელსაც სისტემატიური სახე აქვს მიღებული მთელ მსოფლიოში და რომლესაც ყოველდღიურად უამრავი მსხერპლი ჰყავს.
სანამ გადავიდოდეთ აგრესიული ქცევის გამომწვევ მიზეზებზე და მის პრევენციაზე,მანამდე საჭიროა მოვახდინოთ სიტყვა ,,აგრესიის’’ დეფინაცია.აგრესია არის განზრახ ქმედება,რომლის მიზანია ზიანის მიყენება ან ტკივილის გამოწვევა.ამ განმარტებიდან გამომდინარე არ აქვს მნიშვნელობა აგრესორი მიაღწევს თუ არა მიზანს,რადგან აგრესია აგრესიად რჩება თუ კი არსებობს წინასწარი განზრახვა აგრესიული ქვეცის განხორციელებისა.განასხვავებენ აგრესიის შემდეგ სახეებს:მტრული(აგრესიული აქტი,რომელიც ბრაზის განცდითაა გამოწვეული და რომლის მიზანიც ტკივილის ან ზიანის მიყენებაა),ინტრუმენტული(განზრახვა ზიანის მიყენებაა,მაგრამ ეს ზიანი მიზნის მიღწევის საშუალებაა და ტკივილის მიყენების სურვილით არაა განპირობებული),პირდაპირი(ფიზიკური და ვერბაური.მაგ.:ჩხუბი)და ირიბი(მაგ.:ჭორები)აგრესია.საკმაოდ საინტერესოა როგორ ჩნდება აგრესია?თანდაყოლილია იგი თუ დასწავლილი?ამასთან დაკავშირებით არსებობს აგრესიის 3 თეორიული მოდელი,რომელიც ხსნის აგრესიული აქტის განხორციელების საფუძველს.ესენია:1.ბიოლოგისტური-აგრესია თანდაყოლილი,უნივერსალურია,რომელიც აიხსნება წმინდა ფიზიოლოგიური მექანიზმით.იგი ეხმარება ადამიანს გარემოსთან ადაპტაციაში და სიცოცხლის შენარჩუნებაში.ამ თეორიის ერთ-ერთი მიმდევარი გახლდათ ზიგმუნდ ფროიდი,რომელიც ამბობს,რომ ადამიანს აქვს თანდაყოლილი ,,ეროსის’’ სიცოცხლის და ,,თანატოსის’’ აგრესიული ქმედების გამომწვევი სიკვდილის ინსტიქტი.იგი თვლის,რომ ადამიანმა უნდა მოახდინოს ამ ინსტიქტების სუბლიმაცია-დესტრუქციული ენერგიის მისაღებ და სასურველ ქცევად გარდაქმნა,თორემ ადამიანი ვერ შეძლებს ნორმალურ ფუნქციონირებას სოციუმში. 2.ფრუსტრაცია-დამთრგუნველი დაძაბულობის,მღელვარების, სასოწარკვეთის მდგომარეობა.თუ არ შეგვექმნება ბარიერი ჩვენი მოთხოვნილებების რეალიზების პროცესში მაშინ აგრესია არ აღიძვრება.ესე იგი აგრესია საპასუხო რეაქცია სწორედ ფრუსტაციაზე.3.სოციალური დასწავლა-აგრესია განიხილება,როგორც სოციალური ქცევა,რომელიც აღიძრვრება და კონტროლირდება სოციუმის მიერ.იგი დაისწავლება,როგორც საკუთარი ასევე სხვათა გამოცდილების,დაკვირვების,იმიტაციის საფუძველზე.მიუხედავად იმისა,რომ ეს სამი თეორია განსხვავდება ერთმანეთისგან ჩვენ მხოლოდ ერთი მათგანის მიხედვით არ უნდა ავხსანათ ადამიანის ქცევა.არ უნდადაგვავიწყდეს რომ ჩვენვართ ბიო-ფსიქო-სოციალური არსებები,რაც აერთიანებს სამივე თეორიას და გულისმობს,რომ სწორედ ამ სამივე შეხედულების გაერთიანების ჭრილში უნდა იქნას ესა თუ ის ქცევა განხილული.
როგორც ავღნიშნეთ აგრესიული ქცევის სირთულე ყველაზე მწვავად მოზარდობის პერიოდში დგას,რაც მოიცავს 12-18 წელს,რომლის დროსაც ხდება მთელი რიგი ცვლილებები მოზარდებში:ფიზიკური,ემოციური,სქესობრივი,იწყებენ პიროვნულ განვითარებას,ახალსოციალური ურთიერთობებს,თვითდამკვიდრებას,მიკუთვნებულობას,დევიანტურქცევებს,კონფლიქტებს,როგორც საკუთარ თავთან ასევე ოჯახის წევრებთან და მათ გარშემო მყოფ სოციუმთან.ეს არის საკმაოდ ,,ქაოსური’’ პერიოდი მოზარდებში,რომლის დასასრულს,მას შემდგომ რაც მოხდება ფიზიკური,ემოციური და სოციალური ცვლილებებით გამოწვეული პრობლემებთან გამკლავება,მოზარდი ხდება უკვე ზრდასრული ადამიანი.საკამოდ საინტერესოა თუ რა იწვევს აგრესიას მოზარდებში?აგრესიის გამომწვევი მრავალი ფაქტორი არსებობს.მაგალითად:1.მზაობა მშობლობისთვის,მშობლის მდგომარეობა,მისი განწყობა ჯერ არ დაბადებული ბავშვის მიმართ.თუ ბავშვი არასასურველია მშობლისთვის.მაგ.:ძალადობის ნაყოფია.უმეტესწილად ასეთ შემთხვევაში დაბადებისთანავე გარემო მტრულად განწყობილია ბავშვისადმი.ამგვარი უარყოფითი ფონის მთავარი,პირველადი წყარი კი მშობელია.შესაბამისად ბავშვი იზრდება ისეთ გარემოში,რომელიც მას სამყაროსადმი მტრულიდამოკიდებულების ჩამოყალიბებისკენ უბიძგებს,რაც თავისთავად იწვევს აგრესიას,რომლის გამოვლენაც ყველაზე თავისუფლად მოზარდობის ასაკში ხდება.2.აღზრდის სტილი-ბავშვობისდროინდელ გამოცდილებას,საკმაოდ დიდი მმნიშვენლობა აქვს მოზარდთა პიროვნების,მათ ქვეცის,ჩვევების ჩამოყალიბებაში,რაც თავისთავად განპირობებულია იმ აღზრდის სტილის მიერ,რასაც მშბელი/ები იყენებენ ბავშვის აღსაზრდელად.არსებობს რამოდენიმე აღზრდის სტილი,რომლებიც პოტენციურად უფრო მეტი აგრესიის ჩამოყალიბებასა და გამოვლენას უწყობს ხელს.ესენია:ავტორიტარული-ხასიათდება დაბალი მიმღეობით,ნაკლები ჩართულობით,იძულებითი კონტროლით და ნაკლები ავტონომიით მშობელთა მხრიდან შვილებისადმი.ისინი იმყოფებიან მუდმივი ზეწოლის,შიშისა და ძალადობის ქვეშ.მშობლები ახდენენ ,,ფსიქოლოგიურ კონტროლს’’ ბავშვზე მანიპულირებით.წინააღმდეგობის შემთხვევაში კი ფიზიკურადაც კი სჯიან მათ.ასეთ აღზრდის სტილს ორი შედეგი აქვს ბავშვი ხდება უსუსური,მორჩილი, ,,მარიონეტი’’ ან აგრესორი,ისეთივე ან იმაზე უარესი,როგორიც მისი მშობლები იყვნენ.ლიბერალური-ბავშვებისდამოუკიდებლობასადაინდივიდუალურობასდიდყურადღებასუთმობენ,მათსითბოთიდამზრუნველობითზრდიან,თუმცაკონტროლისუსტიადამშობლებივერახერხებენბავშვებისათვისსაზოგადოებაშიარსებულიქცევისნორმებისსწავლებას.იმ იმედით რომ მშობელი ბავშვს ყოველთის დაეხმარება და არასდროს არ დასჯის დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში ყალიბდება დევიანტური,პროსოციალური ქცევა.ინდიფერენტული-ამ დროს ბავშვი არის მშობლების მხრიდან ემოციურად გარიყული.ვერღებულობს სითბოს,არ ხდება ბავშვის ინტერესების გათვალისწინება.შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს უტრირებულ ყურადღებას.თუმცა რაღათქმაუნდა ბავშვიამ ხელოვნურობას ხედავს.ასეთ შემთხვევაში ისინი თავს გრძნობენ ზედმეტებად,უჩნდებათ პროტესტი,რაც იწვევს აგრესიულ ქცევას.ასევე იმისთვის რომრამენაირად მიიქციონ მშობლის ყურადღება აგრესიულს ქცევას ხშირად მიმართავენ.წინააღმდეგობრივი აღზრდის სტილი-ამ დროს ადგილი აქვს ორი გასნხვავებული,საპირისპირო აღზრდის სტილის გამოყენებას მშობლების მხრიდან ბავშვთან ურთიერთობაში.მაგ:შესაძლოა მამის აღზრდის სტილი იყოს ავტორირარული,ხოლო დედის წამქეზებლური ჰიპოპროტექცია.ამგვარი სიტუაციის დროს ბავშვი გაურკვევლობაში,არ იცის რა გააკეთოს-ამიტომ ხშირად მიმართავს აგრესია.3.საზოგადოებაში,ოჯახშიდაყველაზეხშირადსკოლებშივხდებსუარყოფა,განდევნადადაცინვა-რასაცადამაინიმიყავსფრუსტრაციამდე,ხოლოამუკანასკნელსკიაგრესიამდე.ყველაზე მწვავე პრობლემა მოზარდებში ბულინგია.ეს უკანასკნელი ნიშნავს ჩაგვრას,მსხვერპლის ამორჩევას და მის აქტიურ დევნას.ეს შესაძლოა იყოს:ფიზიკური ნაკლი,ქცევის თავისებურებები(ჰიპერაქტიული/ჩაკეტილობა),გარეგნობა,ორიენტაცია,სოციალურ ეკონომიკური მდგომარეობა და ა.შ.ბულინგის ყველაზე გავრცელებული ფორმებია:ვებალური ბულინგი(დამცირება,შეურაცყოფა),ფიზიკური(ცემა),ფსიქოლოგიური(ობსტრუქცია ჯგუფის მიერ),კიბერ ბულინგი(ძალადობა ონლაინ სამყაროში),ფულის გამოძალვა და ა.შ. ამგვარი მოპყრობა ადამიანს აყენებს ჩაგრულის პოზიციაში,რომელიც აუცილებლად გარკვეული დრიოს შემდგომ გამოავლენს აგრესიას ან მაშინვე თავადაც მიმართავს აგრესიულ ქცევას.4.სოციალური დასწავლა-ტელევიზორს,ძალადობრივი ვიდეორგოლებს,ვიდეოთამაშებს,ანიმაციებს, ფილმებს,მასმედიას დიდი გავლენა ადამიანის ქცევაზე.კერძოდ მათში არსებული აგრესიული შინაარსის სცენები იწვევს აგრესიას ადამიანებში.ეს ყოველივე კი ახალგაზრდებში საკმაოდ დიდი პოპულარობით სარგებლობს.ფაქტობრივად,ძნელია მოზარდის პოვნა,რომელიც ამით არ არის დაკავებული.მათი ხშირი თამაშისა თუყურების შემდგომ ხდება აგრესიული ქცევის დასწავლა,ჩვენივე უნივერსალური მექანიზმისწაბაძვა,იმიტაციის საფუძველზე.ამას ადასტურებს მთელირიგი ექსპერიმენტები,რომლეიც ჩატარებული იქნა სხვადახვა დროსა და სხვადასხვა ადამიანების მიერ.მაგ.:ესქპერიმენტები-ალბერტ ბანდურას ,,თოჯინა ბობო’’,ბუშმანის და ანდერსონის ,,ძალადობრივი ვიდეო თამაშები და მტრული მოლოდინები-კვლევა აგრესიის გავრცელების მოდელი’’,ლეონარდ ბერკოვიცი ,,ძალადობაზე დაკვირვების ეფექტი’’ და სხვა.
არსებობს თუ არა სქესთასორისი განსხვავება აგრესიული ქცევის განხორციელების დროს?ჯეიმს დებსის,ნინ კრიკის და სხვათა მიერ ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგებიდან გამომდინარე შეგვიძლია ვთქვათ,რომ სქესთაშორისი განსხვავება არსებობს-მამრობითი სქესის წარმომადგენლები მიმართავენ უფრო მეტი სიხშირთ ფიზიკურ აგრესიას(ჩხუბი),ხოლო მდედრობითი სქესის წარმომადგენლები კი სიტყვიერს(ჭორაობა,დაცინვა).ასევე ტესტოსტერონის(მამრობით სქესობრივი ჰორმონი) სიჭარბე მატებს აგრესიის სიხშირეს.
აგრესიული ქცევის პრეცენცია:
- სიცილის და იუმორის გამოყენება-მოზარდთა ურთიერთობის დროს ჯანსაღი იუმორის გამოყენება მათთანურთიერთობისას საკმაოდ კარგ შედეგს გვაძლევს.ამ დროს ისინი უფრო მეტად გახსნილნი,კონტაქტურები,გულღიები არიან.აღსანიშნავია ის,რომ არ უნდა გამოვიყენოთ იუმორი,რომელიც სარკაზმით არის გაჯერებული,ვინაიდან იგი უფრო მეტად გაამძაფრებს აგრესიას და სისტემატურ სახეს მისცემს მას.(ვერბალური აგრესია).
- ,,როლური თამაშები’’-როლური თამაშების გამოყენებით,შეგვიძლია მოზარდს ვასწავლოთ თუ როგორ მოიქცეს აგრესიული სიტუაციის დროს.მაგ.:გავათამაშოთ კონფლიქტური სიტუაცია და ვაჩვენოთ არსებული პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზები,რომლების აგრესიას არ მოიცავს.ანუ ჯერ არაგრესიული ქცევითი მოდელის შემუშავებას ვახდენთ დაშემდგომ ვანხორციელებთ მის ფიქსირებას.
- ემპათიის,თანაგანცდის გამომუშავება-ვასწავლით თანაგანცდას,სხვა ადამიანებთან საკუთარი თავის გაიგივებას.მაგ.:სხვების ემოციურ მდგომარეობაზე ყურადღების გამახვილება-.მაგ.:ფრაზები-,,მეწყინა,ვწუხვარ’’
- თვითცნობიერების ამაღლება-მოზარდი სწავლობს,შეიმეცნებს საკუთარი თავს.როგორია,რა უნარები,შესაძლებლობები აქვს.ახდებს ანალიზს საკუთარი ქცევებისადა ობიექტივირებას აგრესიული ქცევების.
- აგრესიის მაპროვოცირებელი ფაქტორების მოხსნა-მაგალითად :ძალადობა,შეურაცყოფა,უგულებელყოფა,ასევე აგრესიის ფიზიკური დეტერმინატების მოხსნა,მაგ.:ტემპერატურა,ხმაური.
- არააგრესიული ქცევის მოდელირება-ამ დროს ვახდენთ მოზარდებში არაგრესიული ქცევითი მოდელების ჩამოყალიბებას ეტალონებად.ბავშვები მუდმივად აკვირდებიან მათ გარშემომყოფ ადამიანებს,პირველ რიგში კი მშობლებს,უახლოეს ადამიანებს.ამიტომ აუცილებელია ჯერ ჩვენი ქცევა ვაკონტროლოთ.ის არ უნდა იყოს აგრესიული,რათა ბავშვებმა/მოზარდებმა არ მოახდინონ ამგვარი ქცევის იმიტაცია,დასწავლა.ასევე უნდა ვაჩვენოთ ისეთი ფილმები,ანიმაციები,წავუკითხოთ/წავაკითხოთ წიგნები,სტატიები,მოვუყვეთ ისტორიები,
სადაც აგრესიული ქცევა იქნება უარყოფილი,ხოლო არაგრესიული წახალისებული.
- არააგრესიული ქცევის განმტკიცება-იმ შემთხვევაში,როდესაც მოხდება არაგრესიული,პროსოციალური ქცევის განხორციელება ამ დროს აუცილებლად უნდა გამოვიყენოთ მოზარდისადმი დადებითი განმამტკიცებელი.მაგ.:სხვაზე ზრუნვის დროს მოზარდის ქცევის შექება.
- მოთმინება-მაშინ,როდესაც მოზარდი ანხორციელებს აგრესიულ ქცევას,ამ დროს მშობელმა მოზარდის აგრესიას აგრესიით არ უნდა უპასუხოს.ეს უფრო გაართულებს სიტუაციას.ამ დროს საჭიროა პირველ რიგში მშობელმა აკონტროლოს საკუთარი ემოციონალური მდგომარეობა,დაელოდოს მოზარდის დამშვიდებას და მხოლოდ ამის შემდგომ უნდა დაუწყოთ საუბარი და გაანალიზება მისი აგრესიული ქცევისა.
- ინტერნეტ სამყაროსთან კონტაქტის შემცირება-აგრესიული ფილმების,ანიმაციების ყურებისა და აგრესიული ვიდეოთამაშების აკრძალვა.მათი ჩანაცვლება შემეცნებითი ინფორმაციითა და თამაშებით.
- აღზრდის სტილი-ავტირუტეტული(მაღალი მიმღეობა,ჩართულობა კონტროლის ტექნიკისა და შესაბამისი ავტონომიის გარანტია).მაშინ როდესაც ბავშვსა და მშობელ შორის არის ჯანსაღი ურთიერთობა,როდესაც მოზარდმა იცის რას ნიშნავს საკუთარ საქციელზე პასუხისმგებლობის აღება,აქვს თვითრეგულაციის უანრი განვითარებული,როდესდაც ოჯახის წევრები მოზარდის ცხოვრებაში არიან აქტიურად ჩართულნი(მათთან ერთად ატარებენ დროს,ერთად მსჯელობენ და იღებენ გადაწყვეტილებებს),მაშინ მოზარდი ადვილად ადაპტური ხდება გარემოში,ფიქსირდება აგრესიის საკმაოდ დაბალი მაჩვენებელი.ესე იგი საჭიროა მოზარდსა და მშობლებს შორის არსებული ძლიერი კავშირი და არა მათი კონტროლი.
- აგრესიული ქცევის სუბლიმაცია-აგრესიული შინაარსის ენერგიის გარდაქმნა სოციალურად მისაღ ფორმად.ამის კარგი საშუალებაა მოზარდების სპორტით დაკავება(იმ სპოტრით,რომელიც მათ აინტერესებთ).
- საზოგადოებაში ფსიქოლოსოციალური განათლების მიწოდება და მომსახურეობის გაუმჯობესება.იქნება ეს საბავშვო ბაღი,სკოლა,უნივერსიტეტი და ა.შ.აღმზრდელების,პედაგოგების,ფსიქოლოგების,სოც.მუშაკების აქტიური ჩართულობა მოზარდთა ცხოვრებაში.
სტატია მოამზადა დავითიანნის ფსიქოლოგიის ცენტრის ფსიქო კლუბის წევრმა ხატია ცოცხალაშვილმა
0
