ფერებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს სამყაროში. წარმოუდგენლად დიდია მათი გავლენა ემოციებსა და გრძნობებზე. ფერმა შეძლება შეცვალოს ჩვენი განწყობა და ქცევა,გამოიწვიოს საპასუხო რეაქცია ან პირიქით საერთოს დაგვაკარგვინოს რაიმეს კეთებს სურვილი. ,,დოქტრინა” გესაუბრებათ იმ უცნაურ დაავადებაზე, რომელსაც სინესთეზია ეწოდება.
არსებობს ბევრი უცნაური დავაადება ფსიქოპათოლოგიები, მაგრამ სინესთეზია (ბერძნ. συναίσθησις — ერთდროული შეგრძნება, ერთობლივი გრძნობა, თანაშეგრძნება) — ფსიქოლოგიაში აღქმის მოვლენა, როდესაც ერთი გრძნობის ორგანოს გაღიზიანებისას მისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური შეგრძნების პარალელურად ჩნდება სხვა გრძნობის ორგანოსთვის დამახასიათებელი შეგრძნებაც. მაგ. ფერადი ყნოსვა, ფერადი სმენა და ა.შ.
არსებობენ ადამიანები, რომლებიც სამყაროს განსხვავებულად აღიქვამენ. მათ მარმარილოს მუსიკა ესმით და სიბნელის გემო იციან. ასეთ ადამიანებს სინესთეტებს უწოდებენ და მათ სინესთეზიის ნიჭი აქვთ. უნიკალური ფენომენი, ბოლომდე შესწავლილი დღემდე არ არის. სამყაროს შეცნობაში ჩვენ გრძნობის ორგანოები გვეხმარება: ენაზე განთავსებული რეცეპტორებით გემოს ვგრძნობთ, ყურებით ხმა გვესმის, თვალებით ვხედავთ, მაგრამ სინესთეზიის მქონე ადამიანები სამყაროს ერთოდროულად რამდენიმე ორგანოს საშუალებით აღიქვამენ. სინესთეზია (synaisthesis) – ბერძნული სიტყვაა და შერეულ ან ერთდროულ შეგრძნებას ნიშნავს. ის აღმოჩენილი იქნა ფრანსის გალტონის (Francis Galton) მიერ, მე-19 საუკუნეში. ის იყო ჩარლზ დარვინის ნათესავი. მან შეამჩნია ის სიმპტომები, რომელიც ამ დაავადების დროს გააჩნდათ.
მეცნიერული ენით, სინესთეზია წარმოადგენს რეალობის აღქმის ისეთ მოვლენას, როცა გრძნობის ერთი ორგანოს ამოქმედების დროს ადამიანს უჩნდება შეგრძნება, რომელიც ამ ორგანოსთვის დამახასიათებელი არ არის. მაგალითად, ადამიანი სიბნელეში ყოფნის დროს, სიბნელის გემოს გრძნობს. ეს ჰალუცინაცია არ არის, ეს რეალური გრძნობების კომპლექსია. რატომ ხდება ასე?! ამ პრობლემის ორი ასპექტიდან ერთ-ერთი ძალზე დამაინტრიგებელია. სინესთეზია გვხვდება ოჯახების შიგნით და გალტონმაც განაცხადა, რომ ამას აქვს შთამომავლობითი, გენეტიკური საფუძველი. მეორე ასპექტი, სინესთეზია შეეხება –შემოქმედებას – სინესთეზია რვაჯერ უფრო ხშირად გვხვდება მხატვრებს, პოეტებს, მწერლებს და სხვა შემოქმედებით ადამიანებს შორის, ვიდრე ჩვეულებრივ მოსახლეობაში. რატომ უნდა იყოს ეს ასე? არსებობს მრავალი თეორია. ერთ-ერთი თეორიის მიხედვით, ისინი უბრალოდ გიჟები არიან. ეს არც თუ ისე მეცნიერული თეორიაა, ასე რომ დავივიწყოთ მის შესახებ. სხვა თეორიის მიხედვით, ისინი მარიხუანის მწეველები და ნარკომანები არიან. ამაში შეიძლება ერიოს სიმართლის მარცვალი რადგან ეს ბევრად ხშირად გვხვდება და ყველამ ვიცით რომ ნებისმიერი კაიფი ჩვენს ფანტაზიას უფრო ამდიდრებს,მაგრამ არა. ეს დააადება ასეთი მარტივი ამოსახსნელი არ არის.
ნეიროფიზიოლოგები დღემდე ვერ თანხმდებიან, თუ რას წარმოადგენს სინესთეზიის მოვლენა. ერთ-ერთი თეორიის თანახმად, სინესთეტის ტვინში ნეირონები სპონტანურად ცვლიან ელექტროიმპულსებს და შედეგად, ადამიანის ცნობიერებაში შეგრძნებებს შორის უცნაური ურთიერთკავშირი ჩნდება.
ამის ნათელი მაგალითია – რუსი მწერალი ვლადიმერ ნაბოკოვი, რომელმაც სინესთეზიის ნიჭი დედისგან მიიღო. 7 წლის ასაკში ის ფერადი კუბებით თამაშობდა, რომელზეც ციფრები ეწერა. მას არ მოეწონა ამ ფერთა განლაგება, დედამისი კი მიხვდა, რომ ბავშვის წარმოსახვაში არსებული ფერები არ ემთხვეოდა რეალურ ფერებს. ასე დადგინდა რომ მას სინესთეზია აღმოაჩნდა. მეცნიერები ამბობენ რომ სინესთეზია ბავშვებში წლინახევრამდე არეულია. მისი ვაჟი ასევე იყო სინესთეტიკი. თანამედროვე მეცნიერება სინესთეზიის რამდენიმე გავრცელებულ ფორმას გამოყოფს ესენია:
-ვიზუალური სინესთეზია, როცა ინიდივიდი ვიზუალურ გამოსახულებას ფერებად აღიქვამს; —ფერადი სმენა, რომელიც ყველაზე ხშირად მუსიკოსებშია გავრცელებული. ამ ნიჭის მქონე ადამიანები ბგერებს ფერებად აღიქვამენ.
– გემოს სინესთეზია, რომელიც არ გულისხმობს რაღაცის ენით გასინჯვას, არამედ ნიშნავს, რომ ამა თუ იმ საგნის დანახვისას, ადამიანს უჩნდება გემოს ასოციაციები, მაგალითად, კონკრეტულ სიმღერას მისთვის შეიძლება მარწყვის მურაბის გემო ჰქონდეს.
– სმენითი სინესთეზია ადამიანს მაშინ აქვს, როცა ამ თუ იმ საგნის დანახვაზე კონკრეტული ბგერები ან მუსიკა ესმის. სინესთეზიის ფენომენი განსაკუთრებით გავრცელებულია შემოქმედ ადამიანებში. მაგალითად, მოცარტი ამტკიცებდა, რომ რე მაჟორულ გამას ფორთოხლისფრად ხედავს, სი ბემოლ მინორი კი შავი ფერისაა. სინესთეზიის მქონე ადამიანები ხშირად მუსიკის მოსმენის დროს ფერებად ხედავენ და შემდეგ ამ ყველაფერს ხატავენ. არსებობს უამრავი ნახატი, რომელიც ასე შეიქმნა.
უნგრელმა კომპოზიტორმა ფრანც ლისტმა ერთ-ერთი კონცერტის დროს სთხოვა ორკესტრს, „უფრო ლურჯად დაეკრათ”.
ცნობილი ლინგვისტი – ანტუან თომსონი დააბადის კი უნიკალური ნიჭი ჰქონდა – ის გარშემო არსებულ საგნებს ციფრებად აღიქვამდა, მათ შორის სახლებს, ხეებსა და მეგობრების თმასაც კი.
ბერძენი ფილოსოფოსი პითაგორე დარწმუნებული იყო, რომ ყველა ადამიანს საკუთარი, პირადი მუსიკა აქვს. ის ამტკიცებდა, რომ ყველა ცოცხალ არსებასა და ნივთს გააჩნია საკუთარი რიცხვი, ფერი, ფორმა და ბგერითი ინტერვალი.
XIX საუკუნეში ამ ფენომენს პათოლოგიას უწოდებდნენ, თუმცა დღესაც, მეცნიერებამ ბოლომდე ვერ გამოიკვლია, თუ რა ფაქტორებითაა გამოწვეული სინესთეზია. ბოლო კვლევებმა აჩვენა, რომ სინესთეზიის ნიჭის შეძენა ხელოვნური გზითაც შეიძლება. მაგალითად, არსებობს ფაქტები, როცა სინესთეზია განუვითარდათ მხედველობა დაკარგულ ადამიანებს. რეალურად სინესთეზიის მქონე ადამიანები თუნდაც წერილობით სინესთეზიასე თითოეულ ასოს ერთი და იგივე ფერს შეუსაბამებენ წლების განმავლობაში. ანუ მათთვის ეს ფერთა რუტინა ძალიან იშვიათად ან თითქმის არ იცვლება. უნდა გვახსოვდეს ასევე, რომ ყველა სინესთეზიით დაავადებულ ადამიანს საკუთარი ფერები გააჩნია.
2014 წელს მეცნიერებმა ჩაატარეს ექსპერიმენტი, რა დროსაც რამდენიმე ადამიანს სპეციალური პროგრამით ასწავლეს ციფრების ამა თუ იმ ფერზე მიბმა. ანუ კონკრეტული ასოს დანახვაზე ექსპერიმენტის მონაწილეს უნდა ,,შეეგრძნო” გარკვეული ფერი. ექსპერიმენტის შედეგად გაირკვა, რომ საბოლოოდ, მოხალისეებმა ასოების აღქმა მხოლოდ ფერადი ასოციაციების საშუალებით დაიწყეს და ეს უნარი მათ ექსპერიმენტის დასრულების შემდეგაც შეუნარჩუნდათ. უფრო მეტიც, ასოებმა მიიღეს პირადი დახასიათება, მაგალითად ,,ხ” ასო მოწყენილი გახდა, ,,ვ” კი – მშვიდი და ა.შ.
რამდენიმე წლის წინ, მსოფლიო მედია წერდა ფენომენალურ მოვლენაზე, როცა კანადელ მამაკაცს ინსულტის შემდეგ სინესთეზიის ნიჭი გაუჩნდა. ის გრძნობდა, რომ გარკვეული ფერით დაწერილი ასოები მასში გაღიზიანებას იწვევს, ლურჯი ფერის დანახვაზე პირში ჟოლოს გემო ჰქონდა, ჯეიმს ბონდის შესახებ მხატვრული ფილმის საუნდტრეკის მოსმენის დროს კი ორგაზმისთვის დამახასიათებულ კონვულსიებს გრძნობდა. შეშინებულმა მამაკაცმა ექიმებს მიმართა, რომლებმაც დაადგინეს, რომ ინსულტის შედეგად დაზიანებული ტვინი ცდილობდა ნეირონებს შორის ქაოტური კავშირების ხელახლა ჩამოყალიბებას. სინესთეზიის ყველაზე ამოუცნობი და იდუმალი ფორმა ე.წ. სარკისებური შეხების სინესთეზიაა, როცა ადამიანი სხვის ფიზიკურ შეგრძნებებს გრძნობს. აშშ-ში მცხოვრებ ექიმს ჯოელ სალინასს სინესთეზიის სწორედ ეს ფორმა აქვს. ჩახუტებულ ადამიანებს როცა ხედავს, სიამოვნებას განიცდის. მაგრამ სხვა ადამიანის ფიზიკური ტკივილი მასაც ანიჭებს ტკივილს. სალინასი მასაჩუსეტსის ცენტრალური კლინიკის ნევროლოგია, როცა მის პაციენტს ზედა კიდურის ამპუტაციის ოპერაცია უტარდებოდა, ექიმი წარმოუდგენელ ტკივილს განიცდიდა, თუმცა ამბობს, რომ ეს ნიჭი მას საშუალებას აძლევს, პაციენტებთან ურთიერთობაში ფსიქოლოგიური ბარიერი გაარღვიოს და მათთან უფრო ახლოს იყოს.
არსებობს კიდევ უფრო უცნაური სინესთეზიის სახეები,მაგალითად :
-ერთ ერთ ყველაზე იშვიათ და საინტერესო ფორმას „დრო-სივრცის სინესთეზია“ (Time-Space Synesthesia) წარმოადგენს. ხსენებული ფენომენის დროს, ადამიანს შესწევს უნარი გარკვეული ფიგურები და ობიექტები სივრცეში წარმოიდგინოს და იშვიათ შემთხვევავში დაინახოს კიდეც. დრო-სივრცის აღქმის უნარის გამძაფრებისას ადამიანი ახერხებს დროის ინტერვალების ვიზუალურ აღწერას და დამახსოვრებას. აღნიშნულ შემთხვევას იკვლევს ცნობილი მეცნიერი სინესთეზიის განხრით იულია სიმნერი და მას ერთ ერთ ყველაზე მაღალ ხარიხს ანიჭებს და განსაკუთრებით კომპლექსურ ფორმად მოიხსენიებს. ხშირ შემთხვევაში ფიგურების სამგანზომილებაში ვიზუალიზაცია და მათი სივრცეში მანიპულირებაც ხდება.
– ტაქტილური (შეხებითი) გამოვლინების დროს, სინესთეტი სხვის სხეულზე დანახულ შეხებას, საკუთარ სხეულზე გრძნობს. მგავსი სინესთეზიის მქონეები კარგი ინსტუიციით და მაღალი მგრძნობელობით გამოირჩევიან. ეს ფენომენი გამოწვეულია სარკისებური ნეირონების ზედმეტი აქტიურობით. სარკისებური მექანიზმი ყოველ ადამიანს გააჩნია, მაგრამ ტაქტილური სინესთეტები სხვა ადამიანთან ბევრად ახლო მგრძნობელობით კონტაქტში იმყოფებიან და შეგრძნებების აღქმა კიდევ უფრო მძაფრად ხდება. ხსენებული შემთხვევა წინამორბედისგან განსხვავებით, რომელიც ასი წლის წინ აღწერეს პირველად, ბევრად ახალია და ის 2005 წელს დოქტორმა ჯემი ვარდმა შეისწავლა პირველად.
-ასევე საკმაოდ ცნობილი ფორმაა აურის აღქმითი (ხედვითი) სინესთეზია. ამ დროს, სინესთეტის მიერ, დაკვირვების ობიექტის გარშემო არსებული ფორმები და ფერები აღიქმება და იცვლება იმისდამიხედვით თუ რა ხასიათზე და ემოციურ მდგომარეობაშია ესა თუ ის ადამიანი. სავარაუდოდ, ყველასთვის ცნობილი „ინდიგო თაობა“ (ცისფერი აურით) სწორედ ამ ფენომენის შედეგად იქნა აღმოჩენილი.
-ასევე მეტნაკლებად ცნობილ სინესთეტურ ფორმას მიეკუთვნება Ticker-Tape-Synesthesia, რომლის დროსაც მოსმენილი ტექსტის სუბტიტრებად წარმოდგენა, ანდაც მისი წარმოსახულ კლავიატურაზე აკრეფა ხდება.
– ცნობილია ასევე სინესთეზიის ფორმა, რომლის დროსაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ამა თუ იმ (ბასრ, ხორკლიან, პრიალა) საგანზე შეხებისას იცვლება ადამიანის ხასიათი და მისი ემოციური მდგომარეობა იმისდა მიხედვით თუ რა გავლენას ახდენს ესა თუ ის ობიექტი მის გრძნობებზე. ალბათ ერთ ერთი ყველაზე ცნობილი სინესთეტი დედამიწის ისტორიაში, იოჰან ვოლფგანგ გოეთე იყო, რომელსაც „ფერთა თეორიის“ შქემნაში მისი ორიგინალური ნიჭი და სამყაროს სინესთეტური აღქმა დაეხმარა.
როგორც ზევით ვახსენეთ, ბევრ ცნობილ ადამიანს სჭირდა ე.წ სინესთეზიის პათოლოგია.კომპოზიტორი ალექსანდრე სკრაბონი ნოტებს ფერებად აღიქვავდა, მხატვარი ვასილი კანდინსკის კი, პირიქით, ფერების ხმა ესმოდა. მაინც რა არის ამ უცნაური დააადების მიზეზი?! და არის თუ არა ეს დაავადება ნიჭი?! გენეტიკურია თუ არა ?! როგორც ჩანს ამ კითხვაზე პასუხი ძალიან დიდი დროის მერე თუ გვექნება.
ცოტა სიგიჟეა იმაზე ფიქრი, რომ სტატისტიკის მიხედვით, ყოველ 2000 ადამიანში ერთს სინესთეზია სჭირს და უმეტესობა ამ ყველაფერს ნორმალურად აღიქვამს, რეალურად ისინი ვერც კი ხვდებიან რომ სწორედ ყველაზე დიდი საკითხის მატარებლები არიან. მეცნიერებმა ასევე დაამტკიცეს ის ფაქტი, რომ ერთ წლამდე ყველა პატარა ბავშვს სჭირს სინესთეზია.
ვილაიანურ რამაჩანდრანი თავის გამოსვლაში სინესთეზიის შესახებ გვეუბნება,რომ : რა იქნება, თუ ეს გენი გამოხატულებას პოულობს ყველგან, ტვინის შიგნით და ყველაფერი გადაბმულია? დაფიქრდით, რა საერთო აქვთ ყველა მხატვარს, მწერალს, პოეტს — მეტაფორული აზროვნების უნარი, რომელიც, ერთმანეთთან აკავშირებს ერთი შეხედვით განსხვავებულ იდეებს, როგორიცაა, ,,ეს აღმოსავლეთია და ჯულიეტა მასში მზეა.” თქვენ ხომ არ მიგაჩნიათ, რომ ჯულიეტა მზეა — იმ გაგებით, რომ ის მანათობელი ცეცხლოვანი ბურთია? ანუ შიზოფრენიკები ასე ფიქრობენ, მაგრამ ეს სხვა ისტორიაა, არა? ნორმალური ადამიანები იტყვიან, რომ ის მზესავით თბილია, მზესავით განსხივოსნებულია, მზესავით მზრუნველია. თქვენ მყისიერად მოძებნეთ კავშირები. 20:48 და თუ თქვენ ახლა იგულისხმებთ, რომ ეს უფრო დიდი გადახლართვები და კონცეფციები ტვინის სხვა არეებშიც გვხვდება, ეს შექმნის უფრო მეტ მიდრეკილებას მეტაფორული აზროვნებისა და შემოქმედებისკენ სინესთეზიის მქონე ადამიანებში. და შედეგად, სინესთეზიის რვაჯერ მეტად გავრცელებულ შემთხვევებს პოეტებს, მხატვრებსა და მწერლებს შორის. ეს სინესთეზიის ძალიან ფრენოლოგიური ხედვაა.
ვილაინურის სიტყვებით ვამთავრებ მე ჩემს სტატიას და გეკითხებით თქვენ : „ოდესმე თუ გიგრძვნიათ ლურჯი ფერისგან ჟოლოს გემო?!”
ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა”
