ასტრონომია - კოსმოსი

მეცნიერებმა შექმნეს უპრეცედენტოდ დეტალური რუკა, რომელზეც მზის გვირგვინის, ანუ ატმოსფეროს ზედა შრის, მაგნიტური ველია აღბეჭდილი. ეს უკანასკნელი ჩვენს სისტემაში კოსმოსურ ამინდს განკარგავს და ვარსკვლავის გვირგვინს ზედაპირზე მეტად აცხელებს, რაც საინტერესო ფენომენია.

ამჟამად მზე საკუთარ 11-წლიან ციკლში აქტიურობის პიკს უახლოვდება, რასაც ხშირი ამოფრქვევები ახლავს თან. მის მძვინვარებას რამდენიმე ზონდი აკვირდება, მათ შორის SOHO, Parker Solar Probe დაა Solar Orbiter. ამის მიუხედავად, ასტრონომები ხმელეთზე განლაგებულ მოწყობილობებსაც იყენებენ. მაგალითად, ასეთია დენიელ ინოის სახელობის მზის ტელესკოპი, რომელსაც გვირგვინის მაგნიტური ველის სამ განზომილებაში, დეტალურად, გაზომვა შეუძლია, თუმცა მთლიანი ვარსკვლავის მონაცემებს ერთ ჯერზე ვერ მოიპოვებს.

ამ დაბრკოლების გადასალახად სპეციალისტებმა ხელსაწყო Upgraded Coronal Multi-channel Polarimeter (UCoMP) გამოიყენეს. მისი მეშვეობით მათ 8 თვის განმავლობაში მზის გვირგვინის მაგნიტური ველის 114 რუკა მიიღეს.

“ეს კვლევა გვეხმარება, რომ მნიშვნელოვანი სიცარიელე ამომავსოთ გვირგვინის მაგნიტური ველების გაგებაში, რომლებიც დედამიწაზე გავლენის მქონე შტორმებისთვის ენერგიის წყაროა”, — აცხადებენ ავტორები.

მათი მიღწევა მზეზე უკეთ დაკვირვების, მასა და სხვა ვარსკვლავებში მიმდინარე პროცესების უფრო სიღრმისეულად შესწავლისა და კოსმოსური ამინდის პროგნოზირების საშუალებას გვაძლევს.

ახალი ნაშრომი გამოცემაში Science გამოქვეყნდა.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

უკვე ოფიციალურია — მზემ მაქსიმალური აქტიურობის ფაზაში შეაბიჯა.

NASA-მ, NOAA-მ და მზის ციკლის პროგნოზირების პანელმა ოფიციალურად დაადასტურა, რომ ჩვენმა ვარსკვლავმა 11-წლიანი ციკლის ყველაზე აქტიურ ფაზაში გადაინაცვლა. ეს ნიშნავს, რომ ის ახლა წინა წლებთან შედარებით უფრო მძვინვარებს, კერძოდ გაზრდილია მზის ლაქებისა და ამოფრქვევების რაოდენობა.

ამგვარი აქტიურობა თვეების განმავლობაში გაგრძელდება, რის შემდეგაც მზის მაგნიტური პოლუსები ადგილს შეიცვლის და მნათობიც ნელ-ნელა დამშვიდდება. ჯერჯერობით ზუსტად არ ვიცით, როდის მოხდება ეს. მეცნიერები იმასაც აღნიშნავენ, რომ მოგვიანებით გვეცოდინება, რომელი თვე იქნება აქტიურობის ნამდვილი პიკი.

ერთი შეხედვით, მზე პლაზმის უცვლელი ბურთია, მაგრამ მასში მნიშვნელოვანი პროცესები მიმდინარეობს, რომლებსაც დაახლოებით 11-წლიანი ციკლის სახე აქვს. ეს პერიოდი ყოველთვის ერთნაირი ხანგრძლივობის არაა, ასევე განსხვავდება მაქსიმალური და მინიმალური აქტიურობის ხარისხიცა და დროც.

ასეთ არაპროგნოზირებადობას ის განაპირობებს, რომ ზედმიწევნით ვერ ვაკვირდებით, როგორ მუშაობს მზის დინამო, ანუ როგორ წარმოიქმნება მისი მაგნიტური ველი. სწორედ ამ უკანასკნელს უკავშირდება მზის ლაქების ფორმირება, რაც ამოფრქვევებს იწვევს. მზის ლაქები, ეს არასტაბილური და ნაკლებად მცხუნვარე მუქი რეგიონები, სწორედ ის მთავარი ინდიკატორებია, რომელთა მეშვეობითაც ასტრონომები ვარსკვლავის ციკლის გარდამავალ პერიოდებს აფიქსირებენ.

მაგალითად, მინიმალური აქტიურობისას მზეზე ნაკლები ლაქა შეინიშნება, მაქსიმუმისას კი — პირიქით. როცა ასეთ რეგიონებში მაგნიტური ველის ხაზები ურთიერთქმედებს, სინათლისა და ენერგიის მძლავრი ნაკადები გამოიყოფა, რასაც ამოფრქვევებს ვუწოდებთ. შედეგად გამოთავისუფლებული დამუხტული ნაწილაკები შემდეგ პლანეტებზე ზემოქმედებს.

დედამიწის ატმოსფეროში შემოჭრისას ეს შთამბეჭდავ პოლარულ ციალებს იწვევს, ზოგჯერ კი გეომაგნიტურ შტორმებს, რაც სატელიტებსა თუ საკომუნიკაციო სისტემებს საფრთხეს უქმნის. ამის მიუხედავად, მზის ამჟამინდელი აქტიურობა საგანგაშოდ მძლავრი არაა, შესაბამისად შიშის საბაბი არ გვაქვს.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

მარსის ზედაპირზე, გაყინული წყლის ქვეშ შეიძლება მიკრობები ცხოვრობდნენ. მეცნიერები ამ დასკვნამდე მივიდნენ NASA-ს ახალ კვლევაში, წერს Interesting Engineering.
მკვლევრებმა დაადგინეს, რომ მზის შუქის რაოდენობა შეიძლება საკმარისი იყოს ფოტოსინთეზის გასააქტიურებლად. მეცნიერებმა ამის გარკვევა კომპიუტერული მოდელირების გამოყენებით შეძლეს.
აღნიშნულია, რომ დედამიწის ყინულის შიგნით წყლის მსგავსი აუზები, ფაქტობრივად, სავსეა სიცოცხლით. საუბარია ბაქტერიებსა და მიკრობებზე, რომლებიც ენერგიას ფოტოსინთეზიდან იღებენ.
გამოცემა წერს, რომ მარსზე ორი სახის ყინული არსებობს: გაყინული წყალი და გაყინული ნახშირორჟანგი. ბოლო კვლევაში, მეცნიერებმა დაათვალიერეს წყლის ყინული, რომლის დიდი მოცულობები წარმოიქმნა თოვლისა და მტვრისგან.
ბოლოდროინდელმა კვლევამ აჩვენა, რომ მარსზე მტვრიანი ყინული იძლევა საკმარისი შუქის საშუალებას, რათა მოხდეს ფოტოსინთეზი სამ მეტრამდე სიღრმეზე.
შეგახსენებთ, რომ ადრე გავრცელდა ინფორმაცია, რომ SpaceX-ის რაკეტის წარმატებით დაშვებამ დააახლოვა ადამიანის მოგზაურობა მარსზე.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

დედამიწის შემდეგ კაცობრიობის მიერ ყველაზე კარგად შესწავლილი პლანეტა მარსია, რომელზეც სიცოცხლის ნიშნების მოძიებასაც კი ვცდილობთ. ამისთვის იქ არაერთი რობოტული მისიაა გაშვებული, კერძოდ მავალები, რომლებიც ციური სხეულის ზედაპირზე გადაადგილდება და იქაური ლანდშაფტის შესახებ მონაცემებს აგროვებს.

ხშირად ისე ხდება, რომ ამ აპარატების კამერები წითელ პლანეტაზე საინტერესო ვიზუალური მახასიათებლების მქონე გეოლოგიურ წარმონაქმნებს აფიქსირებს. მაგალითად, მავალმა Perseverance-მა იქ ზებრას მსგავსი ზოლების მქონე ქვა გადაიღო, ახლახან კი მის ობიექტივში მოხვდა ქვა, რომელიც ფორმით ადამიანის სახეს მოგვაგონებს.

ის ეზეროს კრატერში მდებარეობს, რომელსაც Perseverance იკვლევს. მისი გამოსახულება NASA-ს “კვრის ფოტოს” კატეგორიაში გასული თვის ბოლოს მოხვდა. უნდა აღინიშნოს, რომ მას მხოლოდ უჩვეულო ფორმა გამოარჩევს და მეცნიერულად საინტერესო ნაკლებადაა.

ფენომენი, რომლის გამოც ქვა ყურადღებას იქცევს, პარეიდოლიის სახელითაა ცნობილი. ის ჩვენთვის ნაცნობი ობიექტების დანახვას გულისხმობს ისეთ საგნებში, რომლებსაც მათთან კავშირი არ აქვს. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია, როცა ღრუბლებში ცხოველების (ან სხვა რამის) ფორმებს ვხედავთ ხოლმე. სწორედ ეს ხდება ადამიანის სახის მაგვარი ქვის შემთხვევაშიც.

პარეიდოლიას თვითგადარჩენის ინსტინქტთან აკავშირებენ, რის გამოც ჩვენი წინაპრების გონება გარემოში ნაცნობი ობიექტების სახით ყოველთვის პოტენციურ საფრთხეს ეძებდა. ამის შესახებ ასტრონომი კარლ სეიგანი თავის წიგნში The Demon-Haunted World – Science as a Candle in the Dark წერს. ის ამბობს, რომ ეს ადრეული ადამიანებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, რადგან თუ, მაგალითად, ნანახს ბუჩქებში დამალულ ლომს მიამსგავსებდნენ, გარბოდნენ. ამის გამო, პოტენციურად, გადარჩენის მეტი შანსი ჰქონდათ, ვიდრე იმათ, ვინც შესაძლო საფრთხეს ვერ ამჩნევდა.

ამის მიუხედავად, მსგავსმა სიფრთხილემ, რომელიც ევოლუციურად გადმოგვეცა, შესაძლოა, არასწორი ინტერპრეტაციებიც გამოიწვიოს, რისი დასტურიც მარსზე არსებული ზემოხსენებული ქვის სახედ აღქმაა.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

მზეზე ბოლო შვიდი წლის განმავლობაში უმძლავრესი ამოფრქვევა მოხდა.

3 ოქტომბერს, მზის დისკოს ზუსტად შუაში, X9.0-ის სიმძლავრის აფეთქება მოხდა. ამას გარდა, მას თან ახლდა კორონული მასის ამოფრქვევაც, რომელიც პირდაპირ დედამიწისკენაა მომართული.

ის 2024 წლის ოქტომბერში დაფიქსირებული მეორე X-კლასის ანთებაა; ორივე მათგანი მზის ერთი და იმავე აქტიური ლაქა-რეგიონიდან ამოიფრქვა. ამავე დროს, წარმოადგენს ყველაზე მძლავრ ანთებას 2017 წლის სექტემბრის შემდეგ — მაშინდელი ამოფრქვევის სიმძლავრე X11.88 იყო.

მზის ანთებები ამჟამად ძალიან ხშირია, რადგან მზე თავისი აქტივობის 11-წლიანი ციკლის პიკს უახლოვდება. ანთებათა უმეტესობა მცირე აფეთქებებია, მაგრამ ბოლო პერიოდში აშკარად გახშირდა X-კლასის ანთებები — ყველაზე ძლიერი კატეგორია, რომლის გაზომვაც შეგვიძლია.

3 ოქტომბრის X9.0 ანთება აღრიცხულთა შორის 20 უმძლავრეს ამოფრქვევათა სიაში შედის.

ამოფრქვევა მოხდა რეგიონიდან, რომელსაც AR 3842-ს უწოდებენ; მას განსაკუთრებით კომპლექსური მაგნიტური კონფიგურაცია აქვს, რასაც „ბეტა-გამა-დელტა“ კლასიფიკაციას უწოდებენ.

მზის ლაქები არის ლაქები მზეზე, სადაც მაგნიტური ველი დროებით არის ძლიერი. ამას გარდა, ისინი მაგნიტურად ჩახლართულია; საპირისპირო პოლარობის მქონე მაგნიტური ველები ერთმანეთში იხლართება, წყდება და შემდეგ ხელახლა ერთდება. ამ ხელახლა შეერთებისას გამოიყოფა ენერგიის ჭავლი — მზის ანთება.

ბეტა-გამა მზის ლაქის რეგიონები შეიცავს საპირისპირო პოლარობის ზონებს, რომლებიც ერთმანეთს ადვილად ვერ უერთდება. დელტა ლაქებს უფრო პატარა სივრცეში ჩაფული საპირისპირო პოლარობები აქვს, რაც ზრდის იმის შანსს, რომ მთლიანი ლაქა გახდეს განმეორებითი, ინტენსიური აქტივობის რეგიონი. სწორედ ამას ვხედავთ ახლა AR 3842-ის შემთხვევაში. 1-ელ ოქტომბერს მან X7.1 ანთება გამოყო. შემდეგ მან X9.0-მდე აიწია.

მზის ანთებები დედამიწისთვის შეიძლება საზიანო იყოს. პლანეტის ზედაპირზე უსაფრთხოდ ვართ, რადგან რენტგენულ და გამა რადიაციას ატმოსფეროში ღრმად შეღწევა არ შეუძლია; მაგრამ მძლავრ რადიოჭავლებს შეუძლია ხელი შეუშალოს მაღალი სიხშირის რადიოსაკომუნიკაციო სისტემებს.

ეფექტები ყველაზე ძლიერია კორონული მასის ამოფრქვევებისას (CME). ხშირად, მაგრამ არა ყოველთვის, ეს მოვლენა მზის ანთებებს ახლავს თან.

კორონული მასის ამოფრქვევისას მზის სისტემის მასშტაბით გაიტყორცნება მილიარდობით ტონა მზის ნაწილაკი და ჩახლართული მაგნიტური ველები; ჩვენამდე მოსაღწევად მას შეიძლება რამდენიმე დღე დასჭირდეს, მაგრამ როცა მოაღწევს, ეს ნაწილაკები დედამიწის ატმოსფეროსთან ურთიერთქმედებენ და იწვევენ გეომაგნიტურ შტორმს, რასაც გარკვეული შედეგები ახლავს თან.

ატმოსფეროს ზედა ნაწილებში გამომუშავებულმა ელექტროდენმა შეიძლება ენერგიის რხევები გამოიწვიოს დედამიწაზე, ელექტროსისტემებში; მაგალითად, შეიძლება საჭირო გახდეს ძაბვის კორექციები. იზრდება წევა თანამგზავრებზე, რის გამოც, შეიძლება საჭირო გახდეს კურსის შესწორება. შეიძლება ხელი შეეშალოს თანამგზავრულ და GPS კომუნიკაციებს.

მხოლოდ ერთი კორონული მასის ამოფრქვევისას, თუნდაც მას მძლავრი ანთებაც ახლდეს თან, ეფექტები ბევრ პრობლემას ვერ იწვევს, მაგრამ იზრდება პოლარული ციალის დანახვის შანსი 50-გრადუსიან განედზეც კი.

ციალს იწვევს დედამიწის მაგნიტურ ველზე მზის ნაწილაკების დარტყმა, რომლებიც შემდეგ, მაღალ განედებზე, მაგნიტური ველის ხაზების გასწვრივ მიემართებიან და ჩქარდებიან; შემდეგ კი იქიდან ატმოსფეროს ზედა ნაწილში შემოედინებიან.

ატმოსფეროს ნაწილაკებთან მათი ურთიერთქმედება იწვევს იონიზაციას, რაც თავის მხრივ სხვადასხვა ფერში ნათებას განაპირობებს; ნათების ფერი დამოკიდებულია ატმოსფეროში ელემენტთა პროპორციაზე. მექანიზმი დაახლოებით იგივეა, რაც ნეონის ფლუორესცენციური ნათებისას, მაგრამ გაცილებით დიდ მასშტაბზე.

X7.1 ანთებისა და თანმხლები კორონული მასის ამოფრქვევისას უკვე გაჩნდა პოლარული ციალის მაღალი შანსი. ჰალო კორონული მასის ამოფრქვევას უწოდებენ ამ მოვლენის ისეთ ტიპს, რომელიც პირდაპირ დედამიწისკენაა მომართული. უახლოესი დღეების პოლარული ციალის პროგნოზი შეგიძლიათ იხილოთ აშშ-ის ოკეანისა და ატმოსფეროს ეროვნული ადმინისტრაციის (NOAA) ვებგვერდზე.

მძლავრი პოლარული ციალის შანსი განსაკუთრებით მაღალია ამ შაბათ-კვირას (5-6 ოქტომბერი).

მომზადებულია ScienceAlert-ის მიხედვით რომელიც მიხეილ ჭაბუკაშვილმა თარგმნა

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

ჯეიმს ვების კოსმოსური ტელესკოპის ახლო ინფრაწითელი სპექტროგრაფის (NIRSpec) მეშვეობით ასტრონომებმა პლუტონის უდიდეს თანამგზავრ ქარონის ყინულოვან ზედაპირზე ნახშირორჟანგი და წყალბადის პეროქსიდი აღმოაჩინეს. ეს შესაძლებლობას გვაძლევს, ამ ციურ სხეულზე მიმდინარე ქიმიური პროცესები უკეთ შევისწავლოთ და მზის სისტემაში არსებული მსგავსი ყინულოვანი ობიექტების წარმოშობისა თუ ევოლუციის შესახებ მეტი შევიტყოთ.

ქარონი (შესაბამისად, პლუტონიც) ნეპტუნის მიღმა მდებარე, ანუ ტრანსნეპტუნურ, ობიექტებს შორისაა, რომლებიც ადრეული მზის სისტემის შესახებ ინახავს ინფორმაციას. NASA-ს მისია New Horizons-ის მონაცემების მიხედვით, მისი დიამეტრი 500-1700 კილომეტრია, რაც ნიშნავს, რომ ის საშუალო ზომისაა.

უფრო დიდი ციური სხეულებისგან განსხვავებით, მისი ზედაპირის გამოკვლევას მეთანის მსგავსი ჰიპერ-აქროლადი ყინულების ერთგვარი საბურველი არ უშლის ხელს. ამის გამო, 1978 წელს მისი აღმოჩენის შემდეგ დღემდე, ქირონს აქტიურად აკვირდებიან. ამ დრომდე იქიდან მომავალი არაუმეტეს 2.5 მიკრომეტრი ტალღური სიგრძის სინათლის სპექტრის დაფიქსირების საშუალება ჰქონდათ, ამიტომ ზედაპირის ზუსტი შედგენილობის დადგენა ვერ ხერხდებოდა. იდენტიფიცირებული იყო მხოლოდ წყლის ყინული, ამიაკი და ორგანული ნაერთები.

ვების ახლო ინფრაწითელი მგრძნობელობის წყალობით სპეციალისტებს ახლა უკვე 1.0-დან 5.2 მიკრომეტრამდე სიგრძის ტალღების გაანალიზების შესაძლებლობა მიეცათ. დამატებით მათ ლაბორატორიული ექსპერიმენტები ჩაატარეს და სპექტრული მოდელირების მეთოდიც გამოიყენეს. შედეგად, ქარონზე კრისტალიზებული წყლისა და ამიაკის არსებობა დადასტურდა, ნახშირორჟანგისა და წყალბადის პეროქსიდისა კი გამოვლინდა.

პლუტონის ბუნებრივ თანამგზავრზე წყალბადის პეროქსიდის დაფიქსირება ნიშნავს, რომ იქ წყლის ყინულის გადამუშავების პროცესი მიმდინარეობს, რაც დასხივების გავლენა უნდა იყოს. ნახშირორჟანგის წარმომავლობას კი სიღრმეში მდებარე რეზერვუარს უკავშირებენ, რომელიც იქ ფორმირების დროიდან იყო, თუმცა კრატერების წარმომქმნელი შეჯახებების გამო ზედაპირზე “მოშიშვლდა”.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”

ბარნარდის ვარსკვლავი, იგივე GJ 699, ჩვენთან ყველაზე ახლოს მდებარე ცალკეული მნათობია (ის სხვა ვარსკვლავებთან ერთ სისტემაში არაა მოქცეული), რომლისგანაც 5.96 სინათლის წელი გვაშორებს. მეცნიერებმა მის ორბიტაზე მცირე ზომის მყარი ეგზოპლანეტა აღმოაჩინეს, სახელად ბარნარდ b, რომლის მინიმალური მასაც დედამიწის მხოლოდ 37%-ა. ეს ნიშნავს, რომ მისი მასა ვენერასას თითქმის ნახევარჯერ ჩამოუვარდება, მარსისას კი დაახლოებით 2.5-ჯერ აღემატება.

უკანასკნელი მიგნება იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ ასეთი პატარა ეგზოპლანეტების დაფიქსირება ძალიან ძნელია. პირველი საყურადღებო მონაცემები ჯერ კიდევ 2018 წელს მივიღეთ, რომლის მიხედვითაც ბარნარდის გარშემო, 0.4 ასტრონომიულ ერთეულ დისტანციაზე, დედამიწაზე სამჯერ მასიური ციური სხეულის არსებობა ივარაუდეს. ამის მართებულობა დღემდე არ დადასტურებულა, თუმცა დამატებითმა დეტალურმა დაკვირვებებმა ბარნარდ b-ის იდენტიფიცირება გახადა შესაძლებელი. ეს ყველაფერი არაა — არ გამორიცხავენ, რომ იქ კიდევ 3 ეგზოპლანეტა იყოს, ვარსკვლავისგან შედარებით მოშორებით.

რაც შეეხება თავად GJ 699-ს, ის წითელი ჯუჯის ტიპს მიეკუთვნება, რომელიც ჩვენს გალაქტიკაში ყველაზე გავრცელებულია, შესაბამისად მისი შესწავლა სხვა პლანეტური სისტემებისა და მთლიანად ირმის ნახტომის შესახებ გვაწვდის ინფორმაციას. ამის მიუხედავად, ნებისმიერი მნათობის გარშემო მცირე ზომის ციური სხეულის დაფიქსირება გამოწვევებითაა სავსე, რადგან მის არსებობაზე მიანიშნებს გავლენა, რომელიც საკუთარი ვარსკვლავის სიკაშკაშეზე ან მოძრაობაზე აქვს. გიგანტური ეგზოპლანეტების შემთხვევაში ეს, მეტწილად, მკაფიოდ ჩანს, რადგან როცა მსგავსი ობიექტი ჩვენი პერსპექტივიდან ვარსკვლავის წინ გადაადგილდება, მისი სინათლის ნაწილს შესამჩნევად ბლოკავს.

ბარნარდ b-ის მსგავსი ეგზოპლანეტების ჩავლისას ცვლილება ასეთი თვალშისაცემი არაა, მაგრამ წითელი ჯუჯები ყველაზე პატარა ვარსკვლავებია, ამიტომ მათ ირგვლივ ასეთი ობიექტის აღმოჩენის შანსი უფრო დიდია. თანაც ბარნარდის ვარსკვლავი ჩვენთან ახლოსაა, რაც საქმეს ამარტივებს.

მას მეცნიერები ძალიან დიდი ტელესკოპით დააკვირდნენ და მნათობის ერთგვარი რხევა შენიშნეს, რაც მისი სინათლის ტალღებზეც აისახება. ამ ცვლილების შესწავლით ეგზოპლანეტის მასის დადგენაა შესაძლებელი. ვინაიდან GJ 699-ის რხევის პერიოდულობა 3.15 დღეა, ასკვნიან, რომ ახალაღმოჩენილი ციური სხეული საკუთარ ორბიტაზე მოძრაობას სწორედ ამ დროს ანდომებს. ვარსკვლავთან დისტანცია 0.02 ასტრონომიული ერთეულია, ანუ ბარნარდ b მნათობთან ძალიან ახლოსაა, ამიტომ მაღალი ტემპერატურის გამო სიცოცხლის ჩვენთვის ცნობილი ფორმებისთვის თავსებადი ვერ იქნება.

ამის მიუხედავად, შესაძლებელია, სასიცოცხლო ზონაში იყოს ის 3 ეგზოპლანეტა, რომელთა არსებობასაც ვარაუდობენ. ამის დასადგენად დამატებითი კვლევებია საჭირო. ახალი ნაშრომი გამოცემაში Astronomy & Astrophysics გამოქვეყნდა.

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი “დოქტრინა”